Έλα τώρα, μην κάνεις έτσι. Πήγαινε να δώσεις ένα φιλάκι και να πεις συγγνώμη. Έλα κορίτσι μου, που είσαι τόσο καλή και ευγενική εσύ. Μην αγριεύεις τόσο και γίνεσαι και άσχημη.

Έλα, μην σταματάς. Φώναξε, χτύπα, μην επιτρέπεις τέτοιες συμπεριφορές. Χρειάζεται τιμωρία για να καταλάβει πως κάνει λάθος. Επειδή είσαι γυναίκα στα λέει αυτά. Μην σ’ έχει για ‘κοριτσάκι’ λοιπόν. 

Θυμός και γυναίκα… Έρχονται στο μυαλό μου κορίτσια θυμωμένα και τι θα τους έλεγαν οι γονείς τους, και πιο συγκεκριμένα οι μαμάδες τους. Έτσι κατέληξα στα δύο αυτά σενάρια. Είναι τα πιο συχνά, αλλά όχι και λειτουργικά. Πώς θα ήταν αλλιώς; Θα φτάσουμε και εκεί…

Ο θυμός, αυτός ο κακός

Αρχικά ας ορίσουμε το (παρεξηγημένο) συναίσθημα του θυμού. Είναι μια συναισθηματική αντίδραση που εκδηλώνεται όταν αισθανόμαστε πως οι ανάγκες, οι επιθυμίες, οι προσδοκίες και/ή οι υπαρξιακές μας ποιότητες παραβιάζονται. Μπορεί να προκαλέσει εκνευρισμό, αγανάκτηση, οργή και επικεντρώνει την ενέργειά μας στην προσπάθεια αποκατάστασης της ταραχής. Ο θυμός είναι μια υγιής και απαραίτητη αντίδραση σε καταστάσεις που απειλούν την ασφάλειά μας ή την ευημερία, αλλά υπάρχει και το ενδεχόμενο να μεταμορφωθεί σε επιθετικότητα και να επιδεινώσει τις συνθήκες. Η έκφραση του θυμού είναι απαραίτητη για την τοποθέτηση μας, την υπεράσπιση της θέσης μας αλλά και την αποφυγή μη-ικανοποιημένων αναγκών.

Έχει φύλο ο θυμός;

Κοινωνικά, έχει. Αρσενικό. Ο γυναικείος θυμός διαφέρει στην αναγνώριση και την έκφρασή του από τον αντρικό θυμό. Είναι αλήθεια, το στηρίζει και η επιστημονική κοινότητα. Οι διαφορές που παρατηρούνται κυρίως οφείλονται σε κοινωνικές και πολιτισμικές επιρροές, και ένα μικρό ποσοστό σχετίζεται με τη φυσιολογία και τη βιολογία των φύλων. Σε αυτό το κείμενο θα σταθούμε στην κοινωνική διάσταση του φυλετικού διαχωρισμού του θυμού. 

Παλιότερα, οι γυναίκες συνήθιζαν να καταπιέζουν τα συναισθήματά τους και να εκφράζουν λίγο έως και καθόλου τον θυμό τους. Τα ‘γυναικεία’ συναισθήματα που επιτρέπονταν και συναντούσαμε πιο συχνά, πιο εύκολα, πιο ανοιχτά ήταν η χαρά, ο φόβος, η ντροπή και η αγάπη.  Ωστόσο, σήμερα, όλο και πιο πολλές γυναίκες αναγνωρίζουν όλα τα συναισθήματά τους και τα εκφράζουν, συμπεριλαμβανομένου του θυμού. Βέβαια, είναι εμφανής η διαφορά στην έκφραση του θυμού μεταξύ ανδρών και γυναικών. 

Κοινωνικά, συναντάμε πολύ διαχωρισμένες πεποιθήσεις και προσδοκίες για το τι θα πει θυμός για τα φύλα. Ο αυταρχικός, επιθετικός και έντονος θυμός του άντρα είναι αναμενόμενος. Αντίστοιχα αναμενόμενο είναι μία γυναίκα να κλάψει, να γίνει κόκκινη από την ένταση αλλά να παραμείνει σιωπηλή/παθητική ή (τελευταία) να γίνει πολύ έντονη με φωνές, με λόγο γεμάτο παραδείγματα αδικίας και παραβίασης. Ενώ λοιπόν, ο άντρας έχει μία πολύ συγκεκριμένη διαδρομή, οι γυναίκες φαίνεται να έχουν δύο επιλογές: την καταπίεση και την υπερβολή. 

Πρόκειται για μία άλλη εκδήλωση της καταπίεσης του θυμού. Η χρόνια άρνηση του δικαιώματος στον θυμό για τις γυναίκες, μοιραία κλιμακώνει την ανάγκη για την έκφρασή του και δημιουργεί κάτι που θυμίζει χύτρα ταχύτητας. Από την παθητικότητα και την υποτακτικότητα, η ενέργεια του θυμού εκτοξεύεται στην επιθετικότητα και την διάθεση επιβολής. Αυτή η έντονα αντιθετική συνθήκη είναι και κεντρικό πρόβλημα αναφορικά με την αναγνώριση και την έκφραση κάθε συναισθήματος, όπως και του θυμού.

Ο θυμός είναι ανθρώπινος

Ο θυμός στην πραγματικότητα πρέπει να μην έχει φύλο. Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και έχει το δικαίωμα και υποχρέωση να εκφράζει τα συναισθήματά του χωρίς να υπόκειται σε κοινωνικούς περιορισμούς ή προκαταλήψεις, με σεβασμό στην αντίστοιχη μοναδικότητα των άλλων.

Είναι πολύ σημαντικό να γίνει ξεκάθαρο πως η έκφραση του θυμού είναι μέρος και απόρροια της διαδικασίας κοινωνική μάθησης των ανθρώπων. Στην κατανόηση αυτού είναι πολύ βοηθητική η θεωρία κοινωνικής μάθησης του Albert Bandura (1977), η οποία εξηγεί πως η μάθηση συμβαίνει μέσα από τρία διαφορετικά επίπεδα: παρατηρώντας τους άλλους για να τους μιμηθούμε, δίνοντας βάση στις αξιολόγηση που κάνουν οι άλλοι στις συμπεριφορές μας και στρέφοντας την προσοχή μας σε εμάς αξιολογώντας τις δικές μας ενέργειες και τις συνέπειες τους (αυτο-αποτελεσματικότητα). 

Οπότε, συνδυάζοντας τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης και την καταπίεση του θυμού για τις γυναίκες, βλέπουμε πως τα πρότυπα από το περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένων των οικογενειών, των φίλων, των μέσων ενημέρωσης και της κουλτούρας, μας μαθαίνουν τι είναι αποδεκτό και τι όχι. 

Οι άνδρες μαθαίνουν ότι είναι αποδεκτό να χρησιμοποιούν τη βία και τον έλεγχο ως τρόπο εκδήλωσης της αρρενωπότητας και της δύναμης τους. Το βλέπουν στις ταινίες δράσης, το μαθαίνουν από τα χαμόγελα των γονιών τους “σωστός άντρας, είδες πως φωνάζει όταν θυμώσει;”, είναι σαφές μήνυμα στο statement “το αδύναμο φύλο” που απευθύνεται στις γυναίκες. Από την άλλη, οι γυναίκες μαθαίνουν να ανέχονται τη βία και την καταπίεση ως κάτι φυσιολογικό ή αναπόφευκτο. “Οι γυναίκες που δουλεύουν, διαλύουν τα σπίτια τους, κάτσε σπίτι λοιπόν, ήσυχα και φρόνιμα” είναι ένα αφήγημα που τις κάνει να εγκλωβίζονται σε ρόλους – ή θα είμαι καλή μαμά και νοικοκυρά ή θα ασχοληθώ με την επαγγελματική μου πορεία και θα είμαι σίγουρα χωρισμένη ή single. Επίσης, οι ταινίες και τα βιβλία παρουσιάζουν κυρίως τις γυναίκες να μην δηλώνουν ρητά την ανάγκη και την διάθεσή τους για ένα πρόσωπο ή μία συνθήκη. Αντίθετα τις παρουσιάζουν να έχουν παθητικές στάσεις (ντροπή, θλίψη) και συμπεριφορές έμμεσης επιθετικότητας  (μούτρα, -‘τι έχεις;’-’τίποτα’). Άρα έχουμε εκρηκτικούς και πολεμικούς άντρες, αθόρυβες ή με μισόλογα γυναίκες. Ευνόητα και με βάση τα παραπάνω, το πρόβλημα της καταπίεσης του γυναικείου θυμού συνεχίζει να ενισχύεται.

Είναι όμως μέρος της μεγαλύτερης προσπάθειας για αλλαγή αυτή η εκρηκτικότητα; Κινήματα όπως το #MeToo, οι διαμαρτυρίες κατά της σεξουαλικής βίας στην Ινδία και το Πακιστάν, η εξέγερση των γυναικών του Ιράν κατά της “αστυνομίας της ηθικής” του καθεστώτος, είναι μερικά από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα του γυναικείου θυμού. Εάν λέμε στα κορίτσια να σιωπούν, να μην εκφράζονται καθαρά, να μην διεκδικούν σεβασμό και αναγνώριση, τους λέμε ότι αυτό είναι αυτό που περιμένουμε από αυτές. Και αυτό δεν είναι χρήσιμο σε κανένα επίπεδο.

Με όλα αυτά, σας προσκαλώ να στοχαστούμε, να προβληματιστούμε και να προσπαθήσουμε. Να έχουμε σεβασμό, ενσυναίσθηση και γνώση της θέσης και των αναγκών μας. Και να βάλουμε σαν στόχο ένα σενάριο που θα δίνει απαντήσεις στα μικρά κορίτσια σαν την παρακάτω:

Έλα να μου μιλήσει όποτε θες. Είναι δύσκολο να θυμώνεις, το καταλαβαίνω, δυσκολεύομαι πολύ κι εγώ ακόμη κάποιες φορές. Πάρε τον χρόνο σου και θα συζητήσουμε τι χρειάζεσαι και πως θα μπορούσα να σε βοηθήσω. 

Αγγελική enpsycho